صنایع دستی

در میان تمامی کشورها و اقوام و ملل جهان کارهای هنری دستی با نام صنایع دستی ساخته می‌شود که معمولاً با استفاده از دست و یا ابزار و وسایل ساده تولید می‌شوند. در این نوشتار به توضیحی درباره صنایع دستی، چگونگی شکل‌گیری و پیدایش هنرهای دستی و وضعیت امروزه آن می‌پردازیم.

صنایع دستی چیست؟

به طور کلی به کارهای دستی و تولیدات دست‌ساز انسان‌ها که با استفاده از وسایل و ادوات ساده و نیروی دست انسان ساخته می‌شود صنایع دستی اطلاق می‌شود. معمولاً بسیاری از ساخته‌های دست بشر که در گذشته برای برطرف کردن نیازهای زندگی استفاده می‌شده و یا جنبه تزیینی داشته امروز حکم صنایع دستی را دارد و بیشتر از جنبه هنری و تزئینی آن استفاده می‌شود.
این کارهای هنری زیبا توسط استادکاران ماهر و افرادی که تخصص ساخت این وسایل را دارند تولید می‌شود و در میان تمامی مردم دنیا از نظر فرهنگی و هنری ارزشمند هستند.

فیروزه کوبی در دکوراسیون داخلی منزل

زیباترین صنایع دستی ایران

در میان جوامع مختلف دنیا صنایع دستی ایران دارای جایگاه ویژه‌ای می‌باشد. زیرا بسیاری از نیازهای اولیه بشر توسط ایرانیان ساخته شده و به دیگر سرزمین‌ها راه یافته است. مهم‌ترین و زیباترین صنایع دستی ایران که در جهان جایگاه والایی دارند عبارت‌اند از: فرش و گلیم، نگارگری، شیشه گری، قلم‌زنی، صنایع دستی فیروزه کوبی، خاتم‌کاری، میناکاری، سفال، هنرهای دستی پارچه‌ای، هنرهای دستی فلزی، هنرهای چوبی، منبت‌کاری و غیره.

اهمیت هنرهای دستی به گونه ای است که سازمان یونسکو به جمع‌آوری و ثبت این صنایع پرداخته و روزی را برای بزرگداشت صنایع دستی قرار داده است. در ایران نیز سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور به ثبت و نگهداری از این هنرهای کهن می‌پردازد.

هنر و صنایع دستی

همان‌گونه که می‌دانید در گذشته ملزومات زندگی انسان توسط خود او و با استفاده از ابزار و ادوات اولیه ساخته می‌شده است. این ابزار و وسایل، مورد استفاده انسان‌ها قرار می‌گرفته و سپس فرسوده و پوسیده شده و از بین می‌رفته است. اکنون پس از گذشت قرن‌ها بسیاری از ساخته‌های دست انسان به صنایع دستی مشهور شده است. وسایل به جا مانده از انسان‌هایی که در قرن‌ها پیش زندگی می‌کرده‌اند نشان‌دهنده ذوق و سلیقه آنان و سادگی زندگی‌شان می‌باشد.

امروزه نیز کارهای دستی را که با ذوق و هنر آمیخته می‌شود صنایع دستی می‌گویند و اگر در ساخت این اشیا از ماشین‌آلات و تجهیزات ماشینی استفاده شود دیگر جنبه هنری نخواهد داشت و در زمره هنرهای اصیل دستی قرار نخواهد گرفت. لطافت و خاصیت هنر در این است که در کنار هر چیزی قرار بگیرد آن را ارزشمند می‌سازد.

دوستداران و حامیان این هنرها با حمایت از این ساخته‌های خلاق زمینه فعالیت دوستداران هنر را فراهم نموده‌اند تا جایی که امروزه تمامی افرادی که در این زمینه اشتغال دارند و دارای حقوق مادی و معنوی هستند و دولت‌ها از آن‌ها حمایت می‌کنند.

فرش و گلیم ایرانی

شیوه کار در زمینه هنرهای دستی و تزیینی

کسانی که علاقه‌مند به اشتغال و کسب مهارت در زمینه هنرهای دستی هستند رشته مورد نظر خود را انتخاب نموده و به استاد کار مورد نظر خود مراجعه می‌نمایند. بسیاری از افراد در سنین مختلف به شاگردی در زمینه هنر مورد نظر خود می‌پردازند و پس از گذشت مدتی که در محضر استاد کسب مهارت نمودند خودشان قادر هستند به صورت مستقل به فعالیت در این زمینه بپردازند.
تعداد دیگری از دوستداران هنر ترجیح می‌دهند به صورت عملی هنر موردنظر را فرا گیرد گرفته و فعالیت کنند. این افراد با مراجعه به کارگاه‌های هنری در ازای دریافت دستمزدهای بسیار پایین مهارت مورد نظر را کسب می‌کنند. هنرهایی مانند قلم‌زنی، میناکاری، خاتم‌کاری، فیروزه کوبی، فرش و غیره که در ایران رواج بسیاری دارد قابلیت آن را دارد که شخص در کارگاه‌های هنری به صورت کاملاً عملی و در محضر استاد پرورش یابد.

پس از کسب مهارت لازم فرد می‌تواند: در این زمینه به فعالیت بپردازد، از طریق آن کسب درآمد کند، با جوامع مختلف در ارتباط باشد و کالاها و خدمات هنری خود را در اختیار دیگران بگذارد. البته ورود ماشین‌آلات وابسته به آن و همچنین واردات هنرهای دستی به کشور ما از سایر کشورها به ویژه چین زمینه را برای فعالیت هنرمندان دشوار نموده است.

چرا هنرهای دستی به وجود آمدند؟

هنگامی که تاریخ را مطالعه کنیم و فرآیند شکل گیری تمدن‌ها را مورد بررسی قرار دهیم مشاهده خواهیم کرد که انسان نیز مانند سایر جانداران برای گذران زندگی خود نیازمند انجام فعالیت‌های مختلفی بوده است. انسان به دلیل داشتن قدرت تفکر و شعور و دانایی توانسته است با استفاده از به کارگیری عناصر طبیعی نیازهای اولیه خود را تهیه کند.

در زمان‌های گذشته که خبری از وسایل پیشرفته امروزی و ماشین‌آلات گوناگون نبوده، انسان برای تهیه غذا، ملزومات اولیه زندگی و همچنین دفاع از خود در برابر پدیده‌های دیگر به فکر ساخت اشیاء مختلف افتاده است. همان‌گونه که در موزه‌ها مشاهده می‌کنیم بسیاری از این اشیا به ویژه در طبقه اعیان و اشراف از نظر زیبایی و ظرافت برترند و بسیاری از آن‌ها بسیار خلاقانه تهیه شده‌اند.
امروزه نیز پیشرفت هنرهای دستی مانند سایر پدیده‌ها به میزان چشمگیری افزایش داشته است. برای نمونه امروزه هنرمندان با تلفیق هنرهای مختلف ابداعات و نوآوری‌های فراوانی نموده‌اند و محصولات بسیار زیبایی از این طریق تولید شده است.

کاربرد هنرهای دستی هم به صورت تزیینی و هم به صورت کاربردی به چشم می‌خورد. اگر در میان انسان‌های مختلف به تحقیق و تفحص بپردازیم هر کدام از آن‌ها کارهای هنری دستی را برای کاربرد و هدف خاص مورد استفاده قرار می‌دهند. در جوامع مختلف دیدگاه‌های گوناگونی نسبت به صنایع دستی وجود دارد. بسیاری از افراد این کارهای دستی را که به شیوه سنتی ساخته می‌شوند تنها برای اهداف تزیینی و بهره‌مندی از زیبایی آن‌ها مورد استفاده قرار می‌دهند. برخی دیگر بر این باورند که صنایع دستی تنها باید در مراکز خاص و مکان‌های هنری نگهداری شوند. برخی دیگر از افراد نیز تمایل دارند ملزومات مختلف زندگی را از میان صنایع دستی انتخاب کنند.

بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که کاربرد هنرهای دستی هم جنبه تزئینی و هم قابلیت استفاده مصرفی دارد. کارهای دستی هنری در زمینه‌های مختلف به دلیل داشتن ارزش معنوی بالا مناسب هدیه دادن نیز می‌باشند به همین دلیل بسیاری از افراد برای تهیه هدیه خاص برای عزیزان خود حوزه صناعات دستی را در نظر می‌گیرند و با این کار هم از هنرمند و هنرهای مختلف حمایت می‌نمایند و هم برای عزیزان خود هدیه ویژه‌ای تهیه می‌کنند.

صنایع دستی تبلیغاتی

یکی از کاربردهای مهم این ساخته‌های زیبا استفاده از آن‌ها در تبلیغات است. شرکت‌ها و سازمان‌ها و سایر مراکز با زمینه فعالیت مختلف می‌توانند برای انجام تبلیغات خود از هنرهای اصیل ایرانی مختلف بهره ببرند. بسیاری از صنایع دستی دارای قابلیت درج نشان تجاری بنام سازمان بر روی خود هستند.

محصولات مختلف هنری برای این کار مناسب هستند. برای مثال صنایع دستی تبلیغاتی فیروزه کوبی، میناکاری، خاتم‌کاری و قلم‌زنی علاوه بر اینکه دارای زیبایی چشمگیری در اتاق مدیران هستند، دارای ارزش مادی و معنوی فراوانی می‌باشند.
به دلیل زیبایی این محصولات ماندگاری آن‌ها نیز در اتاق کار مدیران و صاحب‌منصبان بالاتر است. این امر موجب می‌شود تبلیغات اثر بخش برای شرکت سفارش دهنده انجام شود. یکی از ارزان‌ترین هدایای تبلیغاتی انتخاب ظروف میناکاری و یکی از گران‌ترین گزینه‌ها محصولات صنایع دستی فیروزه کوبی می‌باشد زیرا دارای مواد اولیه گران‌قیمت است.

همان‌گونه که گفته شد همه کارهای دستی ساخته شده توسط انسان صنایع دستی گفته نمی‌شود. صناعات دستی باید دارای استانداردها و ویژگی‌هایی باشند که در اینجا به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

• استفاده از ابزار و وسایل ساده در ساخت

• به کارگیری دست و عدم استفاده از ماشین‌آلات و تجهیزات مکانیکی مختلف

• منحصر به فرد بودن و عدم تقلید و یا انطباق با سایر صنایع دستی دیگر

• بهره‌گیری از ابزار و مواد اولیه موجود در طبیعت به صورت بومی

• ریشه داشتن در باورها و اصول فرهنگی آن سرزمین

• دارا بودن جنبه تزیینی و یا کاربردی

• امکان ایجاد کارگاه‌ها و مراکز تولید انبوه برای تولید و توسعه بیشتر

• امکان آموزش به دیگران و انتقال دانش صنایع دستی

صنایع و کارهای دستی در ایران

ایران یکی از مهم‌ترین خاستگاه‌های صنایع دستی می‌باشد. تعداد بالای صنایع هنری و دستی تولید شده در ایران که تاکنون شناخته شده و به ثبت رسیده است نمایانگر میزان بالای ذوق و هنر ایرانی است. ایرانیان از دیر باز دارای استعداد هنری و خلاقیت بالایی در این زمینه بوده‌اند. آثار به جای مانده از ایرانیان باستان که در موزه‌های سراسر جهان به چشم می‌خورد گواه این موضوع است.

صنایع دستی علاوه بر این که جنبه های گفته شده دارایی قابلیت رشد و توسعه جهانی هم می باشد. به گونه ای که بخش مهمی از اقتصاد ایران به آن وابسته است. هنرمندان ایرانی با ذوق و سلیقه و ابتکار فراوان خود توانسته‌اند ایران را به یکی از مهم‌ترین قدرت‌های صنایع دستی جهان تبدیل کنند. این موضوع نشان‌دهنده فرهنگ اصیل ایرانی و اشتغال ایرانیان به هنر و پدیده‌های زیباست که از قدیم تاکنون زنده مانده است.

خوشبختانه در ایران نیز برای حمایت از هنرمندان صنایع دستی قوانین فراوانی تصویب شده است و توسط سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری کشور اجرا می‌شود.

صنایع دستی مینا کاری اصفهان

صنایع دستی مناطق مختلف ایران

جغرافیای ایران به گونه ای است که دارای مناطق آب و هوایی و اقلیم‌های متنوعی می‌باشد. همین امر در ابداع و تولید هنرهای دستی مختلف تأثیر فراوانی دارد. مردم مناطق مختلف بر اساس نیازهای زندگی خود دست به ساخت کارهای دستی و هنری گوناگونی زده‌اند. ساکنین کویر صنایع دستی مخصوص خود، ساکنین کوهستان‌ها و مناطق با آب و هوای سرد دست‌سازهای مورد نیاز خود، شهرهای ساحلی که در کنار دریا زندگی می‌کنند کارهای دستی دریایی، شهرهای گوناگون با اقلیم معتدل نیز ابداعات و نوآوری‌های خاص خود را دارند. به همین دلیل در سفر به شهرهای مختلف ایران می‌توانید هنرهای زیبایی را با خود به یادگار ببرید.

بسیاری از ساخته‌های دستی ایرانیان در طول تاریخ ثبت شده و برخی دیگر نیز از بین رفته و تنها نام و نشانی از آن‌ها باقی مانده است. تمدن کهن و درازمدت ایران به گونه ای است که معرفی همه صنایع دستی را دشوار نموده است. سازمان میراث فرهنگی تعداد قابل توجهی از این هنرها را در مناطق مختلف کشور ثبت کرده است اما قطعاً میزان بالایی نیز از قلم افتاده که با انجام پژوهش در این زمینه قابل بازیابی است.

واردات صنایع دستی و وضعیت امروزه آن

هنرهای دستی ایران بهترین معرف فرهنگ و هنر ماست که در سطح جهان گسترش یافته است. هنرمندان مختلف در زمینه‌های گوناگون هنری قرن‌ها تلاش کرده‌اند که چراغ راه فرهنگ و هنر ایران را روشن نگه دارند تا امروزه آن همه ذوق و قریحه به دست ما برسد. امروزه نیز افراد بسیاری در زمینه هنرهای مختلف فعالیت می‌کنند اما متأسفانه صنایع دستی ایران جایگاه واقعی خود را نیافته است.

کسب درامد هنرمندان رشته‌های مختلف با مشکلاتی روبرو شده است که رشد و پرورش بیشتر آن را تحت تأثیر قرار داده است. از سوی دیگر واردات کشورهای دیگر به ویژه محصولات چینی که بسیاری از آن‌ها به شیوه قاچاق وارد ایران می‌شود موجب شده است صنایع دستی ایران و ادامه حیات آن با مشکل روبرو شود. هنرمندان ایرانی در رشته‌های مختلف هنری از خلاقیت، مهارت و توانایی بالایی در ارائه هنر خود دارند اما متأسفانه هر روز شاهد واردات تولیدات مشابه هستیم.

شوربختانه در میدان نقش‌جهان که مرکز هنری ایران به حساب می آید شاهد محصولات چینی هستیم. این در حالی است که بالاترین میزان تولید و ساخت انواع صنایع دستی در ایران در شهر اصفهان انجام می‌شود. بااین‌حال نمونه‌های فراوان مشابه هنرهای ایرانی که از کشورهای چین و ترکیه وارد می‌شود وضعیت امروزه صنایع دستی ایران را به مخاطره انداخته است. همین امر موجب شده است که هنرهای دستی ما خریداران خود را به میزان چشمگیری از دست بدهد.