خاتم کاری یکی از هنرهای اصیل و پرطرفدار در صنایع دستی می‌باشد. این هنر با قدمت چندین ساله‌ای که دارد با خلاقیت و ظرافت بسیاری همراه است. دو نوع خاتم کاری مشهور در شهرهای ایران وجود دارد، که به خاتم کاری شیراز و خاتم کاری اصفهان معروف هستند. در این نوشتار قصد داریم تا با تفاوت خاتم اصفهان و شیراز بیشتر آشنا شویم.
معرفی خاتم کاری
قبل از اینکه بدانیم این دو نمونه خاتم کاری چه تفاوت‌هایی با هم دارند، بهتر است ابتدا با این هنر بیشتر آشنا شویم. خاتم کاری هنری است که با قرار دادن چند ضلعی‌های هندسی بر روی سطوحی مانند مس، چوب و غیره شکل می‌گیرد. این هنر از جمله هنرهای سنتی و ملی کشورمان محسوب می‌شود. در ساخت این هنر علاوه بر ذوق و سلیقه، نیاز به صرف وقت، دقت و صبر می‌باشد. جهت آشنایی هر چه بیشتر و با این هنر اصیل ایرانی می‌بایست با مراحل ساخت آن نیز آشنایی پیدا کنیم.
نحوه ساخت خاتم
در هنر خاتم کاری چوب، استخوان و یا فلزات را به شکل منشورهای مثلثی برش می‌دهند و آنها را به صورتی در کنار هم قرار می‌دهند که، قسمت برش عرضی این مثلث‌ها با یکدیگر یک شکل هندسی خاص را ایجاد کند. بعد از قرار دادن این اشکال کنار هم، برش‌های نازک را با نظم و ترتیب روی ورقه‌های نازک و باریک توسط سریش می‌چسبانند. بعد از خشک شدن این ورقه‌ها آنها را برای تزیین بر روی اشیای مورد نیاز، به صورت مختلف نصب می‌کنند.
از مهم‌ترین مصالح ساخت خاتم می‌توان به چوب اشاره کرد. چوب‌های مورد استفاده در این زمینه شامل چوب‌های نارنج، گردو، افرا، کیکم، تبریزی، آبنوس، فوفل و غیره می‌باشد. از انواع استخوان نیز به دلیل استحکام بالایی که دارد و رنگ سفید آن، در خاتم کاری به وفور استفاده می‌کنند. این استخوان‌ها نیز عبارتند از استخوان گاو، شتر، اسب و یا عاج فیل که به صورت طبیعی و مصنوعی یافت می‌شوند.
به غیر از چوب و استخوان، جهت استحکام و مقاومت سازه خاتم و مراقبت راحت‌تر از آن، از فلزات رنگی نیز استفاده می‌کنند. از فلزاتی مانند نقره و آلومینیوم برای رنگ سفید و از فلز برنج جهت رنگ زرد استفاده می‌شود. نکته قابل توجهی که در انتخاب چوب مورد استفاده در خاتم کاری وجود دارد، این است که باید چوب انتخابی شما، دارای رنگ و بافت مناسبی بوده و گره یا ترکی در آن وجود نداشته باشد. در انتخاب فلزات نیز می‌بایست میزان آلیاژ آنها را در نظر داشته باشید که دارای مقدار مناسبی باشد.
وسایل مورد نیاز خاتم کاری
برای ساخت محصولات خاتم کاری با توجه به طرح آن، به وسایل متفاوتی نیاز خواهد بود. از مهم‌ترین وسایل خاتم کاری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
میخ
تخت رند
اره مثلث بُر
اره دست
اره سر قطع کن
سوهان
گونیا
رنده دست
پرگار
قیچی
حال که با وسایل مورد نیاز ساخت این هنر آشنا شدید، لازم است بدانید که دقت در این هنر حرف اول را می‌زند. شما اگر مرغوب‌ترین و بهترین وسایل خاتم کاری را نیز داشته باشید، ولی دقت کافی انجام این کار را نداشته باشید، نتیجه مطلوبی از این کار نخواهید گرفت. پس در نظر داشته باشید که دقت و ظرافت در این هنر از عناصر مهم انجام آن می‌باشد.
تفاوت خاتم اصفهان و شیراز
اگر بخواهیم اولین آثار خاتمی که پیدا شد را مورد بررسی قرار دهیم، به شهر زیبای شیراز می‌رسیم و به همین دلیل می‌توان گفت خاستگاه این هنر سنتی شهر شیراز است. از جمله این آثار می‌توان منبر خاتم کاری مسجد عتیق شیراز را نام برد. با گذشت زمان، خاتم کاری از شهر شیراز به اصفهان منتقل شده و در حال حاضر شهر اصفهان به عنوان مادر خاتم‌کاری ایران شناسایی می‌شود.
اگر بخواهیم در مورد مهم‌ترین تفاوتهای خاتم کاری اصفهان و شیراز صحبت کنیم، باید موارد زیر را بررسی کنیم.
اولین و مهم‌ترین تفاوتی که در خاتم شیراز و اصفهان وجود دارد، این است که در خاتم کاری شیراز عموماً لایه‌هایی از جنس مس وجود دارد، که در خاتم اصفهان نمی‌توان آن را یافت. البته این لایه‌های مسی به راحتی قابل مشاهده نیستند، زیرا لایه‌های بسیار ظریف و نازکی هستند. این لایه‌های نازک معمولاً مقطع شمسه‌ها و مثلث‌ها را پوشش می‌دهند.
مورد بعدی تفاوت این دو خاتم کاری در سریشم است. در خاتم شیراز جهت افزایش کیفیت و دوام آن از سریشم استفاده می‌کنند. اما در خاتم اصفهان از این چسب استفاده نمی‌شود. سریشم در واقع یک نوع چسب حیوانی است که نجارها نیز در زمان‌های قدیم به عنوان چسب چوب از آن استفاده می‌کردند.
تعداد گره‌های موجود در این دو نمونه خاتم کاری نیز باعث تفاوت بین آنها شده است. در محصولات خاتم کاری شیراز معمولاً از 5 گره استفاده می‌کنند و این در حالی است که در خاتم اصفهان از ۶ گره استفاده می‌شود.
لایه آستری از جمله مواردی است که فقط می‌توان در خاتم شیراز پیدا کرد. این لایه را معمولاً نمی‌توان در خاتم اصفهان یا سایر شهرها مشاهده کرد.
خاتم شیراز دارای مثلث‌هایی است که به اصطلاح یک هوا هستند. این مثلث‌ها به لحاظ فنی ساییده شده می‌باشند.
از دیگر تفاوتهای بین این دو نوع خاتم کاری، می‌توان به زری اشاره کرد. در ساخت خاتم شیراز، هنگام بستن گل‌های لایه‌های خاتم از زری استفاده می‌کنند. این موضوع یعنی استفاده از زری، باعث انسجام بیشتر کار آنها می‌شود. همچنین استفاده از زری باعث ظرافت بیشتر در نقوش خاتم می‌گردد.
