تقریبا 10 هزار سال پیش مردم زمین متوجه وجود فلزات در اعماق زمین شدند.
تاریخچه مس
از اولین فلزهایی که مردم این دوره کشف کردند “مس” بود و تاریخچه مس از اینجا آغاز شد. قبل از دستیابی به فناوری و دانش ذوب فلزات، مردم فلز مس را گرم می‌کردند و می‌کوبیدند تا ورقه‌هایی از آن حاصل شود. سپس ورقه‌ها را با چکش تیز می‌کردند و حاصل این کار اولین چاقوهای مسی بود. و این چنین تاریخچه مس آغاز شد. قدیمی‌ترین اشیاء فلزی یافته شده متعلق به کشور عراق کنونی در ناحیه‌ای میان دجله و فرات است که یک آویزه مسی بوده است و قدمت آن را 8700 سال پیش حدس می‌زنند.
اسناد مربوط به بعد از اسلام راجع به تاریخچه مس
بعضی از تاریخ نویسان و جهان گردان هنگام سفر یا گذر از ایران به ظروف مسی اشاره کرده‌اند که منبع خوبی برای پی بردن به تاریخچه مس هستند. من جمله ابن حقول در صوره الارض به معادن مس خراسان اشاره می‌کند. و هم چنین در کتاب حدود العالم از معادن مس در کوه‌های میان جیرفت و بم یاد شده است.
در نزهت القلوب ذکر شده است: معدن مس در بسیار جاهاست، آنچه معروف‌تر است معدنی به ولایت جیلان و آذربایجان حاصلی نیکو دارد، معدن به دیار فرغانه، معدن به کوه سبلان آذربایجان. و همچنین در جواهرنامه نام معادن مس دیاربکر، روم، آذربایجان، سوس، اندلس، سیستان، نیشابور، فرنگ و کرمان آورده شده است. ابودلف معدن شناس عرب در خاطرات خود از کانسار مس نیشابور نام می برد. و کنت روشو نیز می‌نویسد که مصرف مس در ایران بسیار زیاد است و کمتر کشوری تا این حد از مس استفاده می‌کند.
چرا مردم به مس علاقه مند شدند؟
از آن جهت این فلز برای مردم خوشایند و محبوب بود که اشیائی که با آن می‌ساختند مثلا ظروف از استحکام خوبی برخوردار بودند و نمی‌شکستند چرا که اغلب ظرف‌ها در آن زمان سفالی بودند. همچنین قبل از آن چاقوها و ابزار شخم زنی با استخوان حیوانات و چوب ساخته می‌شد که احتمال شکستن آنها بسیار بود. این قضیه کِشت و کار و شکار را برای آنها به شدت آسان می‌ساخت. همچنین بر خلاف فلزهای دیگری که کشف کرده بودند مانند طلا، مس چکش خواری بسیار بالایی داشت یعنی شکل‌های مختلفی به خود می‌گرفت و همچنین رنگ سرخ آن جلوه بالایی داشت. علاوه بر این‌‌ها ظروف مسی تا دمای بالاتری را می‌توانستند تحمل کنند. که پخت و پز راحت‌تر می‌شد. در مطلبی تشخیص ظروف مسی از تقلبی را تشریح کرده‌ایم پیشنهاد می‌کنیم مطالعه فرمایید.
اولین کشورها و شهرهای مصرف کننده مس
همان طور که اشاره شد قدیمی‌ترین اشیاء مسی متعلق به سرزمین‌هایی مانند عراق و مصر کنونی است که تقریبا متعلق به 4900 سال پیش از میلاد مسیح است. قدیمی‌ترین کوره‌های ریخته‌گری برای پخته و ذوب کردن مس در شهرهایی مانند کرمان، اصفهان، یزد و قزوین دیده شده است. و این نکته به این معناست که ایرانیان بیشترین مصرف کننده اشیاء مسی بوده‌اند. از مکان‌های خاص تاریخی در رابطه با این موضوع می‌توان به تپه سیلک، تپه زاغه، تل ابلیس و انارک اصفهان اشاره کرد.
محققان و کاشفان هم چنین در مصر شاهد لوله کشی‌های زیادی از جنس مس و قلع بوده‌اند. لازم به ذکر است که قلع مانع از واکنشی مس با مایعات و دیگر مواد می‌شود. و مدارک حاکی از آن است که مصریان آن دوره این نکته را به خوبی دریافته بودند.
پیشرفت مردم در مسگری
رفته رفته این فلز و معادن آن شهرت بیشتری یافت. در اسپانیا نیز به استخراج آن از معدن هوئلوا پرداختند. اما نکته‌ای که در این دوره تاریخی حائز اهمیت است دستیابی به کالکوسیت، کالکوپیریت، سولفورها و بورنیت است که کانی‌های اکسیدی مس بودند.
یافته‌های محققان در چند دهه بعد حاکی از آن است که مردم و مسگران در زمینه مسگری حتی موفق شدند گوشواره‌های مسی، سنجاق و ظروف ظریف و آینه بسازند.
یافته‌های دیگر قابل توجهی در هزاره 2000 یا 1500 سال قبل از میلاد وجود دارد که توجه محققان را به خود جلب کرد و آن کشف برنز مرغوب در چین است. برنز آلیاژی است که از ترکیب خاص مس و روی به دست می‌آید و اگر نسبت‌ها و روش تولید به خوبی رعایت شود فلز ارزشمندی خواهد بود. فلزی قوی تر و درخشان تر. همچنین فلز برنج نیز 500 سال بعد از کشف اولین مس ساخته شد. که آن نیز آلیاژ دیگری از مس و روی است که درصد مس آن کمتر است. یونانیان از این آلیاژ تا قبل از اختراع برنز استفاده‌های بسیار می‌کردند.
این یافته‌ها همراه با جنگ‌های گسترده شد. لذا مسگران بسیاری به کار گرفته شدند تا ابزار آلات جنگی فراوان و تدارکات سربازان را از این آلیاژها تهیه کنند. به همین خاطر همراه جسد مرد سرباز یخ زده ای که متعلق به 1300 سال پیش است و در اروپا یافت شد تبری بود که میزان خلوص مس نوک تبر 7/99% بوده است.
صنایع دستی مس در دوره ورود اسلام به ایران
زمانی که اسلام وارد ایران شد بخاطر قوانین شرعی مردم قشر ثروتمند و اشراف دیگر استفاده از ظرف‌های طلایی و نقره را کنار گذاشتند و به ظرف‌های مسی روی آوردند. در این زمان شهرهای زیادی من جمله زنجان، اصفهان، ری، همدان، خراسان و موصل فعالیت شایانی در ساخت صنایع دستی مسی داشتند. مس به خاطر قابلیت چکش خواری و شکل پذیری، کنده کاری و مرصع کاری (چسباندن قطعات جواهر به عنوان تزئین) مشبک کاری، لحیم کاری و فلز کوبی قابلیت پیشرفت زیادی داشت به خصوص اینکه مس را هم می توان به صورت مفتول و یا ورقه در آورد. که شاهد هستیم هنوز هم در سیم‌های برق از سیم مسی استفاده می‌شود. در دوره سلجوقیان مسگران به اوج دوره هنری خود رسیدند و ظروف و اشیاء شاهکاری را خلق کردند که ظروف مرصع کاری آن دال بر این حرف است. اما در 3 یا 4 دهه اخیر مسگری رو به افول رفته است. و مسگران رو به کاهش هستند. گرچه هنوز طرفداران و خواهان ظروف مسی پابرجا هستند. همچنین پیشنهاد می‌شود مقاله تاریخچه صنایع دستی و علل پیدایش آن را نیز مطالعه کنید.