در بخش‌های قبلی از سری مقاله های «صنایع دستی ایران، نمادی از فرهنگ و هنر ایرانی»، به معرفی صنایع دستی چهار شهر مهم ایران یعنی اصفهان، شیراز، تبریز، و مشهد، پرداختیم. در این بخش، به معرفی صنایع دستی شهرهای شمال و جنوب کشور خواهیم پرداخت.
صنایع دستی ایران، یکی از مهم‌ترین میراث‌های فرهنگی این کشور هستند. این صنایع دستی، بیانگر فرهنگ و هنر غنی ایرانی هستند و نقش مهمی در اقتصاد و گردشگری کشور دارند.
صنایع دستی شهرهای شمال کشور
شهرهای شمال ایران، به دلیل برخورداری از طبیعت زیبا و فرهنگ غنی، دارای صنایع دستی متنوع و منحصربه‌فردی هستند. از جمله صنایع دستی شهرهای شمال کشور می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
لاک تراشی، هنری اصیل و در حال فراموشی
لاک تراشی یکی از هنرهای دیرینه و اصیل مردم شمال ایران است که در آن از چوب درختان شمشاد و افرا برای ساخت مصنوعات چوبی مختلف استفاده می‌شود. این هنر قدمتی بیش از ۱۱ هزار سال دارد و در گذشته برای تأمین وسایل مورد نیاز روزانه مردم استفاده می‌شد.
از جمله مصنوعات لاک تراشی می‌توان به لاک دانه پاش، چوله، قند چوله، ملاقه، کلز و کترا اشاره کرد. این مصنوعات به دلیل استفاده از چوب درختان مقاوم در برابر حرارت، خمش، رطوبت و ترکیدگی، از ارزش بالایی برخوردار هستند.
در حال حاضر، لاک تراشی در شهرهای شمالی ایران بسیار کم انجام می‌شود و ممکن است در آینده نزدیک به دست فراموشی سپرده شود. این هنر نیازمند مهارت و صبر زیادی است و به دلیل کمبود هنرمندان ماهر، در حال رو به زوال است.
حصیربافی، هنری اصیل و پرطرفدار از گیلان
حصیربافی یکی از صنایع دستی رایج و محبوب در استان گیلان است که قدمتی طولانی دارد. این هنر در روستاهای مختلف استان گیلان، به ویژه در شهرهای خمام، گلشن، بندانزلی، جفرود و غازیان، رواج دارد.
مواد اولیه
برای تهیه حصیر از الیاف گیاهی به نام «سوف» یا «لی» استفاده می‌شود. سوف گیاهی خودرو است که در اطراف آبگیرها و مرداب‌ها رشد می‌کند.
مراحل تولید
حصیربافی یک هنر ظریف و زمان‌بر است که به مهارت و صبر زیادی نیاز دارد. در حصیربافی، الیاف سوف را به صورت ضربدری روی هم قرار می‌دهند و با استفاده از ابزارهایی مانند چاقو، داس و بیل، به هم می‌بافند.
محصولات
از حصیر می‌توان برای تولید انواع محصولات، از جمله حصیر، سبد، زیرانداز، سفره حصیری، کلاه حصیری، زنبیل، آبکش، زیرداغی، بادبزن حصیری و … استفاده کرد.
زنان روستا، حافظان هنر حصیربافی
حصیربافی بیشتر توسط زنان روستا انجام می‌شود. زنان روستایی از کودکی با این هنر آشنا می‌شوند و در کنار مادران خود، هنر حصیربافی را یاد می‌گیرند.
رشتی دوزی، هنری زیبا و اصیل از گیلان
رشتی دوزی یکی از صنایع دستی پرطرفدار ایران است که در استان گیلان رواج دارد. این هنر با نام‌های رشته دوزی یا گلبند دوزی نیز شناخته می‌شود.
برای دوخت رشتی دوزی از پارچه‌های ضخیمی به نام ماهوت استفاده می‌شود. طرح‌ها با دست و به وسیله قلابی مخصوص و نخ ابریشمی روی پارچه شکل می‌گیرند.
در رشتی دوزی سه روش اصلی دوخت وجود دارد:
- ساده دوزی: در این روش، نخ‌ها به صورت مستقیم روی پارچه دوخته می‌شوند.
- تکه دوزی (یا معرق دوزی): در این روش، پارچه‌های رنگی به صورت تکه‌های کوچک روی پارچه اصلی دوخته می‌شوند.
- ضخیم دوزی: در این روش، نخ‌ها به صورت ضخیم روی پارچه دوخته می‌شوند.
طرح‌های رشتی دوزی بسیار متنوع هستند و شامل نقوش گل، بته، گل و مرغ، شاخ گوزنی و غیره می‌شوند. این طرح‌ها معمولاً با رنگ‌های روشن و شاد اجرا می‌شوند.
رشتی دوزی در لباس‌های مختلفی از جمله لباس‌های زنانه، کوسن، رومیزی، بازوبند، کلاه، شال و شلوار پهلوانان استفاده می‌شود.
قدمت رشتی دوزی به قرن سیزدهم می‌رسد. قدیمی‌ترین نمونه باقی‌مانده از این هنر اثر استاد “حسین رشتی” است که در حال حاضر نیز در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
چنته بافی، هنری اصیل و فراموش‌شده
چنته، نوعی کیسه یا ساک کوچک است که از گذشته‌های دور توسط مردم عشایر ایران برای نگهداری وسایل مختلف خود استفاده می‌شده است. این وسیله زیبا دارای دسته‌ای از جنس نخ است که از آن برای آویزان کردن چنته یا انداختن آن دور گردن استفاده می‌شود.
در بافت چنته از همان بافت قالی استفاده می‌شود و می‌توان نمونه‌هایی دید که مشابه بافت گلیم یا جاجیم هستند. چنته‌ها معمولاً از پشم یا ابریشم بافته می‌شوند و دارای طرح‌ها و نقوش متنوعی هستند.
چنته‌ها در گذشته کاربردهای مختلفی داشتند. از آن‌ها برای نگهداری وسایل شخصی مانند شانه، آینه، نخ و سوزن، لوازم خیاطی، قرآن و قاشق استفاده می‌شد. همچنین از چنته‌ها برای حمل غذا و سایر وسایل در هنگام کوچ استفاده می‌شد.
امروزه چنته‌ها جنبه تزئینی پیدا کرده‌اند و بیشتر در دکوراسیون خانه یا برای دکوری در خودرو استفاده می‌شوند. البته اندازه چنته‌هایی که برای خودرو تولید می‌شوند بسیار کوچک است و قابل مقایسه با چنته مورد استفاده توسط عشایر نیست.
چنته بافی، هنری فراموش‌شده
با گذشت زمان و رواج زندگی شهری، چنته بافی به تدریج فراموش شد. امروزه تعداد کمی از زنان عشایر هستند که به این هنر مشغول هستند.
چنته بافی، هنری اصیل و ارزشمند است که باید از آن پاسداری کرد. این هنر، بخشی از فرهنگ و تاریخ ایران است که نباید فراموش شود.
صنایع دستی شهرهای جنوب کشور
شهرهای جنوب ایران، به دلیل برخورداری از فرهنگ غنی و طبیعت زیبا، دارای صنایع دستی متنوع و منحصربه‌فردی هستند. از جمله صنایع دستی شهرهای جنوب کشور می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
سیس بافی، هنری کاربردی از جنوب ایران
سیس بافی یکی از صنایع دستی پرطرفدار ایران است که در جنوب کشور، به ویژه در استان هرمزگان، رواج دارد. این هنر از برگ درخت خرما انجام می‌شود و محصولات مختلفی مانند پادری، سید، حصیر و طناب‌های ضخیم از آن تولید می‌شود.
مواد اولیه
مواد اولیه سیس بافی از درخت خرما به دست می‌آید. سیس در زبان محلی جنوب به الیافی گفته می‌شود که در کنار درخت خرما روییده و از آن به‌عنوان تار و پود اشیای مختلف استفاده می‌شود.
برای تولید سیس بافی، ابتدا برگ‌های درخت خرما برداشت می‌شوند. سپس برگ‌های برداشت شده شسته و خشک می‌شوند. در مرحله بعد، الیافی که در کنار برگ‌ها روییده‌اند جدا می‌شوند و به صورت نخ ریسیده می‌شوند. در نهایت، نخ‌های ریسیده شده به صورت تار و پود در هم بافته می‌شوند تا محصول مورد نظر تولید شود.
کاربرد محصولات سیس بافی
محصولات سیس بافی کاربردهای مختلفی دارند. از آن‌ها می‌توان برای زیرانداز، سبد، پادری، کیف و وسایل تزئینی استفاده کرد.
سیس بافی هنری کاربردی و زیبا است که از گذشته‌های دور در جنوب ایران رواج داشته است. این هنر، بخشی از فرهنگ و تاریخ این منطقه است که باید از آن پاسداری کرد.
کپو بافی، هنری اصیل از دزفول
کپو یکی از صنایع دستی سنتی و محبوب دزفول است که از برگ درخت خرما و کرتک بافته می‌شود.
کرتک، گیاهی خودرو است که در حاشیه رودخانه‌ها و دشت‌های گرمسیری می‌روید. این گیاه دارای استحکام کششی بالا و مقاومت در برابر آفات است. به همین دلیل، از کرتک برای بافت کپو استفاده می‌شود.
کپو، نوعی زمینه ساده حصیری است که با استفاده از کامواهای رنگی روی آن طرح‌های هندسی متنوع ایجاد می‌شود. روی درب کپو منگوله‌ای برای زیبایی بیشتر و راحتی باز کردن آن استفاده می‌شود.
کپوها کاربردهای مختلفی دارند. از آن‌ها می‌توان برای نگهداری نان، گلدان، لوازم خیاطی، میوه‌خوری و سایر وسایل استفاده کرد.
بهترین شیوه برای نگهداری کپو، جلوگیری از خیس شدن آن است. اگر کپو خیس شد باید سریعاً آن را خشک کنید.
گلابتون دوزی، هنری زیبا و اصیل از خلیج فارس
گلابتون دوزی یکی از صنایع دستی سنتی و محبوب ایران است که در استان هرمزگان و حاشیه خلیج فارس رواج دارد. این هنر از گذشته‌های دور در این منطقه رایج بوده و به عنوان یکی از نمادهای فرهنگی این منطقه شناخته می‌شود.
در گلابتون دوزی، از نخ‌های طلایی یا نقره‌ای برای تزئین لباس‌های زنانه استفاده می‌شود. این نخ‌ها به صورت نوارهایی باریک و ظریف هستند که با استفاده از سوزن و دست دوخته می‌شوند.
طرح‌های گلابتون دوزی معمولاً ذهنی هستند و از نقوش هندسی و گیاهی الهام گرفته می‌شوند. این طرح‌ها به صورت ظریف و هنرمندانه روی لباس دوخته می‌شوند و جلوه‌ای زیبا و منحصر به فرد به آن می‌بخشند.
گلابتون دوزی در گذشته بیشتر برای تزئین روسوزی و شلوار استفاده می‌شد، اما امروزه کاربردهای بیشتری پیدا کرده است. از گلابتون دوزی می‌توان برای تزئین انواع لباس‌های زنانه، کیف، کفش، روسری و سایر وسایل استفاده کرد.
اهمیت گلابتون دوزی
گلابتون دوزی علاوه بر زیبایی، از نظر فرهنگی نیز اهمیت زیادی دارد. این هنر، بخشی از فرهنگ و تاریخ مردم خلیج فارس است و به عنوان یکی از نمادهای این منطقه شناخته می‌شود.
حفظ و احیای گلابتون دوزی یکی از راه‌های حفظ فرهنگ و تاریخ این منطقه است. این هنر می‌تواند به عنوان یک منبع درآمد برای مردم محلی نیز مورد استفاده قرار گیرد.
سخن پایانی
در دو مقاله قبلی، به بررسی صنایع دستی ایران در چهار شهر مهم کشور از لحاظ تولید صنایع دستی کشور پرداختیم. در این مقاله، به صنایع دستی شمال و جنوب کشور پرداختیم.
صنایع دستی ایران، نمادی از فرهنگ و هنر ایرانی است. این هنرها، بخشی از هویت ملی ما هستند و باید از آن‌ها پاسداری کنیم.
صنایع دستی شمال و جنوب ایران، از تنوع و زیبایی خاصی برخوردار هستند. این صنایع دستی، نشان‌دهنده ذوق و هنر مردم این مناطق است.
حفظ و احیای صنایع دستی ایران، یکی از راه‌های حفظ فرهنگ و هنر ایرانی است. این هنرها، می‌توانند به عنوان یک منبع درآمد برای مردم محلی نیز مورد استفاده قرار گیرند.
