ایران کشوری با تاریخ و فرهنگ غنی است که این تنوع در صنایع دستی آن نیز به وضوح قابل مشاهده است. صنایع دستی ایران، نمادی از فرهنگ و هنر ایرانی هستند که از دیرباز در این سرزمین رواج داشته‌اند. این صنایع دستی، با استفاده از مواد اولیه بومی و با تکنیک‌های سنتی تولید می‌شوند و هر یک از آنها روایتگر داستانی از یک اقلیم و قومی در ایران پهناور است.
در مقاله قبلی نگاهی داشتیم به صنایع دستی اصفهان و شیراز، دو شهر مهم ایران از نظر هنر و فرهنگ. در این مقاله، به بررسی صنایع دستی تبریز و مشهد خواهیم پرداخت.
این دو شهر، دارای صنایع دستی منحصر به فردی هستند که ارزشمندی تاریخی و فرهنگی بالایی دارند. پس برای آشنایی با آنها همراه ما باشید.
تبریز، شهر خلاق جهان
تبریز، مرکز استان آذربایجان شرقی، یکی از شهرهای مهم ایران از نظر صنایع دستی است. این شهر به عنوان شهر خلاق جهان در زمینه صنایع دستی از سوی یونسکو انتخاب شده است.
مشهد، شهر زیارت و هنر
مشهد، مرکز استان خراسان رضوی، یکی از شهرهای مهم ایران از نظر مذهبی و گردشگری است. این شهر همچنین به دلیل صنایع دستی متنوع خود، شهرت دارد.
در ادامه این مقاله به معرفی صنایع دستی هر یک از این دو شهر به طور مفصل خواهیم پرداخت.
صنایع دستی تبریز، نمادی از هنر و فرهنگ ایرانی
تبریز، یکی از شهرهای تاریخی و فرهنگی ایران، از دیرباز به عنوان یکی از قطب‌های صنایع دستی کشور شناخته می‌شود. در این شهر، انواع صنایع دستی با ظرافت و زیبایی خاصی تولید می‌شوند که هر یک از آنها نمادی از هنر و فرهنگ ایرانی هستند.
سفالگری زنوز، هنری کهن و ماندگار
سفالگری با استفاده از خاک سفید در مناطق زنوز و کوزه کنان استان تبریز، تاریخی طولانی دارد که اسناد تاریخی به آن اشاره می‌کنند. این هنر سفالگری در منطقه کوزه کنان از خاک رس قرمز ساخته می‌شود، در حالی که سفال‌های زنوز از خاک سفید استفاده می‌کنند. این صنایع دستی از محبوب‌ترین و معروف‌ترین صنایع دستی در استان تبریز به شمار می‌روند.
یکی از منابع خاک سفید در روستای زنوز در شهرستان مرند در آذربایجان شرقی واقع شده است و این خاک دارای ترکیبات کالوئن می‌باشد. این معادن در دامنه کوه آق داغ قرار دارند، که به راحتی به آنها دسترسی دارید، و به همین دلیل سفالگری با استفاده از خاک سفید در این منطقه شکوفا شده است.
لازم به ذکر است که تمام مراحل ساخت سفال‌های این منطقه به صورت دستی انجام می‌شود، و محصولات نهایی شامل انواع کاسه، فنجان، قوری، نعلبکی، لیوان، پارچ آب و قندان می‌شوند. پوشش لعابی که در این سفالگری استفاده می‌شود، بی‌رنگ یا فیروزه‌ای است، و به ویژه نوع فیروزه‌ای از آن به دلیل زیبایی خاص خود در بسیاری از جاها شهرت یافته است.
سوزن دوزی ممقان، هنری اصیل از آذربایجان
سوزن دوزی ممقان یکی از صنایع دستی پرطرفدار ایران است که در شهر ممقان واقع در استان آذربایجان شرقی رواج دارد. این هنر از دیرباز در این منطقه رایج بوده و امروزه نیز با همان کیفیت و اصالت گذشته تولید می‌شود.
در سوزن دوزی ممقان از نخ ابریشم بر روی پارچه‌های دبیت مشکی یا متقال استفاده می‌شود. طرح‌های این هنر از گل‌ها و بوته‌های طبیعی الهام گرفته شده‌اند.
از سوزن دوزی ممقان برای تهیه انواع محصولات تزئینی و کاربردی استفاده می‌شود. از جمله محصولات این هنر می‌توان به کلاه، جلیقه، کفش، کمربند، رومیزی، کیف و … اشاره کرد.
کفش دوزی تبریز، هنری ماندگار
کفش دوزی یکی از صنایع دستی پرطرفدار تبریز است که قدمتی دیرینه دارد. کفش‌های دست دوز تبریز به دلیل استفاده از چرم باکیفیت و دوخت هنرمندانه، شهرتی جهانی دارند.
یکی از نمونه‌های کفش دست دوز تبریز که قدمتی حدود ۵ هزار سال دارد، در موزه این شهر نگهداری می‌شود. این کفش از چرم گاو ساخته شده و با نخ‌های پشمی دوخته شده است.
کفش دوزی تبریز به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این هنر با استفاده از چرم طبیعی و ابزارهای ساده انجام می‌شود.
صنایع دستی مشهد، نمادی از هنر و فرهنگ ایرانی
مشهد، یکی از شهرهای تاریخی و فرهنگی ایران، از دیرباز به عنوان یکی از قطب‌های صنایع دستی کشور شناخته می‌شود. در این شهر، انواع صنایع دستی با ظرافت و زیبایی خاصی تولید می‌شوند که هر یک از آنها نمادی از هنر و فرهنگ ایرانی هستند.
پوستین دوزی، هنری اصیل از مشهد
پوستین دوزی یکی از صنایع دستی پرطرفدار مشهد است که قدمتی هزار ساله دارد. این هنر در شهرهای ییلاقی مشهد مانند شاندیز و قوچان رواج دارد و با استفاده از پوست گوسفند انجام می‌شود.
برای آماده کردن پوستین، ابتدا پوست گوسفند را دباغی می‌کنند. دباغی پوست با استفاده از آرد جو و نمک انجام می‌شود. پس از دباغی، روی پوست را کارد می‌کشند و در نهایت نیز آن را رنگ می‌کنند.
وقتی پوست آماده شد، الگو را روی آن قرار می‌دهند و سپس طرح مورد نظر را اجرا می‌کنند. از پوستین می‌توان پالتو، کلاه، جلیقه، دستکش و پاپوش و حتی پادری و سجاده درست کرد.
طرح‌های پوستین دوزی
طرح‌های پوستین دوزی از طبیعت و فرهنگ منطقه الهام گرفته شده‌اند. از جمله طرح‌های رایج در پوستین دوزی می‌توان به طرح‌های گل و بوته، پرندگان، حیوانات و نقوش هندسی اشاره کرد.
نمد بافی، هنری اصیل و ماندگار
نمد بافی یکی از صنایع دستی دیرینه و پرطرفدار ایرانی است که در آن تنها از پشم گوسفند و رنگ‌های طبیعی استفاده می‌شود. این هنر از قرن‌ها پیش در ایران رواج داشته و امروزه نیز با همان کیفیت و اصالت گذشته تولید می‌شود.
روش تولید نمد
نمد بافی یک فرآیند دستی است که در آن پشم گوسفند را با استفاده از دست و پا به شکل مورد نظر درمی‌آورند. مراحل تولید نمد به شرح زیر است:
- تمیز کردن پشم: در مرحله اول، پشم گوسفند را از آلودگی‌ها و کثیفی‌ها پاک می‌کنند.
- رنگرزی پشم: در مرحله دوم، پشم را با رنگ‌های طبیعی رنگ می‌کنند.
- حلاجی پشم: در مرحله سوم، پشم را با استفاده از یک ابزار مخصوص به نام حلاجی، صاف و یکدست می‌کنند.
- نمدمالی: در مرحله چهارم، پشم رنگ شده را روی یک سطح صاف قرار می‌دهند و با دست و پا آن را آنقدر می‌غلتانند تا شکل بگیرد.
محصولات نمد
از نمد می‌توان انواع محصولات متنوعی تولید کرد، از جمله:
- زیرانداز: زیرانداز نمدی یکی از پرطرفدارترین محصولات نمد است.
- گبه: گبه یکی دیگر از محصولات محبوب نمد است.
- پوشاک: از نمد می‌توان انواع پوشاک، از جمله کلاه، دستکش و جوراب تولید کرد.
- لوازم تزئینی: از نمد می‌توان انواع لوازم تزئینی، از جمله تابلو، جاشمعی و گلدان تولید کرد.
ارغوان بافی، هنری سنتی از مایان
ارغوان بافی یکی از صنایع دستی سنتی و پرطرفدار ایران است که در روستای مایان در ۳۵ کیلومتری مشهد رواج دارد. در این هنر، ترکه‌های ارغوان به هم تنیده می‌شوند تا محصولاتی مانند سبد، کلاه، جارو و … تولید شوند.
ارغوان یکی از گیاهان خودرو است که به وفور در منطقه مایان یافت می‌شود. مردم این روستا پس از جمع‌آوری ارغوان‌ها، آنها را در محیطی خیس و مرطوب نگهداری می‌کنند تا اندکی انعطاف‌پذیر شوند. سپس با استفاده از ابزارهای ساده و ابتدایی، اقدام به بافت انواع محصولات می‌کنند.
ارغوان بافی نقش مهمی در اقتصاد و فرهنگ روستای مایان دارد. این هنر، منبع درآمدی برای بسیاری از اهالی روستا است و همچنین، به حفظ و احیای فرهنگ و سنت‌های این منطقه کمک می‌کند.
شعربافی، هنری اصیل از خراسان
شعربافی یکی از صنایع دستی پرطرفدار ایران است که در استان خراسان، به‌ویژه در شهرهای مشهد، گناباد، تربت حیدریه و سبزوار رواج دارد. در این هنر، پارچه‌ای از موی حیوان و نخ ابریشمی با استفاده از دستگاه چهارورودی بافته می‌شود.
تاریخچه شعربافی به دوره هخامنشیان و اشکانیان برمی‌گردد و این هنر قدمتی بیش از هزار سال دارد. این صنعت زیبا در زمان ساسانیان به اوج شکوفایی رسید و اوایل دوره اسلامی به آن “جولاهی” می‌گفتند.
در شعربافی از رنگ‌های بسیار متنوعی استفاده می‌شود که شامل زرد، سبز، مشکی، سفید، بنفش، زرشکی و قرمز است و طرح آن بیشتر به شکل میله‌ای یا راه‌راه است.
از شعربافی برای تولید انواع محصولات مانند لباس، روسری، شال، زیرانداز، کیف، کوله‌پشتی و … استفاده می‌شود. این هنر، نقش مهمی در اقتصاد و فرهنگ استان خراسان دارد و منبع درآمدی برای بسیاری از مردم این منطقه است.
سخن پایانی
در بخش دوم از مقاله «صنایع دستی ایران، نمادی از فرهنگ و هنر ایرانی»، به معرفی صنایع دستی دو شهر مهم ایران، تبریز و مشهد، پرداختیم. تبریز به عنوان یکی از قطب‌های صنایع دستی ایران، دارای تنوع بسیار زیادی از صنایع دستی است که هر کدام از آنها به نوعی بیانگر فرهنگ و هنر این شهر هستند. از جمله صنایع دستی تبریز می‌توان به فرش دستباف، چرم‌دوزی، قلمزنی، مسگری، خراطی، و میناکاری اشاره کرد.
مشهد نیز به عنوان یکی از شهرهای تاریخی و مذهبی ایران، دارای صنایع دستی متنوعی است که از جمله آنها می‌توان به فرش دستباف، کاشی‌سازی، سفالگری، معرق‌کاری، و نمدبافی اشاره کرد.
صنایع دستی ایران، نمادی از فرهنگ و هنر ایرانی هستند و نقش مهمی در اقتصاد و گردشگری این کشور دارند. حمایت از صنایع دستی ایران، می‌تواند به حفظ و احیای این میراث ارزشمند کمک کند.
